Утилитаризм

Утилитаризм (лат.utilitas-пайда) – моральдық философиядағы бағыт. Оның негізін қалаушы ағылшындық философ, экономист, заңгер – теоретик, атақты Адам Смиттің (экономист) шәкірті И.Бентам болды («Введение в принципы нравственности и законодательства» - «Құлықтылық (мораль) пен заң шығару принциптеріне кіріспе», 1780), ал классикалық түрде Дж.С.Милльдің «Утилитаризм» (1863) еңбегінде дамытылды. Жалпы алғанда бұл теория эгоизмге қарсы бағытталған.

Утилитаризмге сәйкес, моральдың негізінде жалпы игілік (адамдардың көпшілігінің бақыты ретінде) жатыр, оны Бентам жалпы пайда деп атаған (әрине оны ашкөздік немесе жеке пайдадан сөзсіз айырып). Пайданың принципі деп ол мынандай принципті түсінген: егер іс - әрекеттерді таңдау және жүріс – тұрыстарды бағалау принципі барынша көбірек игілікке жетуге бағыттайтын болса. Ал іс - әрекет субъекттің (қауымдастықтың, индивидтің) мүддесіне қатысты болса, онда ол (іс-әр.) оған пайда (бақыт) әкелген жағдайда ғана құлықтылық (мораль) тұрғысынан ақталады. И.Бентам «Ең көбірек адамдардың ең үлкен бақыты» (наибольшее счастье наибольшего числа людей) формуласын мораль теориясын құрудың принципі етіп жасады.

Аристотель мен Эпикур дәстүрін жалғастырып және кантиантыққа қарама – қарсы, утилитаризмде мораль не (немене) соңғы (жоғары) мақсатты құрайтын, жасайтын болса – содан шығарылады. Милль осы ретте моральды «бүкіл адамзатқа азаптардан ең бос және бар мүмкіншілігінше рахаттарға бай тіршілік әкелетін адам қылықтарында (істерінде) басшылық үшін ережелер» деп анықтайды. Оның пікірінше, үш фактор пайда принципінің немесе адам бақытының жүзеге асуына бөгет жасайды: адамдардың өзін сүюі (менмендігі), ақыл – ой дамуының кемшілігі және жаман мемлекеттік заңдар.

Түптеп келгенде, утилитаризмде баға берудің (моральдық іс - әрекеттерге) негіздерінің екі типін бөлуге болады: қылығыңның нәтижесі және стандарт немесе қылығың сәйкес келетін ереже. XXғ. осы жәйт утилитаризмде екі бағыт тудырды: іс - әрекет утилитаризмі (act – utilitarianism) және ереже утилитаризмі (rule – utilitarianism). Біріншісіне сәйкес, әрбір адам өзінің таңдауында істің (қылықтың) ахуалына қамтылған адамдардың ең көпшілігін ең жоғары бақытқа жеткізу талабын басшылыққа алуы керек. Ал утилитаризмді сынаушылар таңдаудың осындай негізі бұрын алынған міндеттемелерге немесе қабылданған ұзақ мерзімді жоспарларға қайшы келуі мүмкін деп көрсетеді. Екіншісіне сәйкес, іс, қылықты (поступок) таңдағанда қоғамда қабылданылған нақты ережелердің қандай жиынтығы (набор)барынша пайда қамтамасыз ететіндігін анықтап алып, содан кейін сол ережелерді басшылыққа алу керек делсінеді. Екінші бағыт қазіргі заманғы утилитаризмнің басым формасы болады.